Podczas gdy Europa wydaje miliardy na zbrojenie i wzmocnienie swojego bezpieczeństwa militarnego, eksperci z krajów Grupy Wyszehradzkiej wzywają decydentów, aby nie przeoczyli negatywnych skutków zmian klimatu, ponieważ lekceważenie tych zagrożeń może osłabić długoterminowe bezpieczeństwo i stabilność w regionie.

W odpowiedzi na rosnące napięcia międzynarodowe z Rosją, Komisja Europejska ogłosiła pakiet obronny ReArm Europe/Readiness 2030 w wysokości 800 miliardów euro na inwestycje w obronność i budowanie gotowości europejskiego przemysłu obronnego. Zmiana klimatu stanowi jednak równie poważne długoterminowe zagrożenie dla bezpieczeństwa Europy. Jej skutki wykraczają daleko poza środowisko, wpływając na bezpieczeństwo żywnościowe i wodne, zdrowie publiczne, migrację i stabilność makroekonomiczną. W związku z tym budowanie odporności na zmiany klimatu powinno zostać uznane za kluczowy element europejskiej strategii bezpieczeństwa.

Niedawno Naukowa Rada Doradcza Akademii Europejskich (EASAC) opublikowała raport, w którym wskazano, że zmiana klimatu i eskalacja napięć geopolitycznych w coraz większym stopniu zagrażają również bezpieczeństwu dostaw energii. 

– Każda inwestycja w zrównoważoną energię jest inwestycją w nasze bezpieczeństwo. Z kolei każde euro, które wydajemy na import energii, to euro utracone z naszych zdolności obronnych – mówi Profesor Paula Kivimaa, współprzewodnicząca grupy roboczej EASAC ds. energii.

Fale upałów, powodzie i susze już dotykają kraje Europy Środkowo-Wschodniej, a wpływ zmiany klimatu na bezpieczeństwo będzie się nasilał, jeśli podejmiemy konkretnych działań.

Wraz z przyspieszeniem zmiany klimatu, ekstremalne warunki pogodowe, a w konsekwencji różnego rodzaju szkody, występują coraz częściej w całej Europie. Skutki te dotkną nie tylko przyszłych pokoleń W ostatnich dziesięcioleciach już byliśmy świadkami znacznych szkód na całym kontynencie. Nie są to tylko kwestie środowiskowe, ale także zagrożenia dla bezpieczeństwa, wpływające na źródła utrzymania, zdrowie publiczne i stabilność gospodarczą.

W latach 1980-2020 w Unii Europejskiej ponad 138 tys. osób straciło życie w wyniku ekstremalnych zjawisk pogodowych. Spowodowały one także straty gospodarcze na łączną kwotę 487 miliardów euro w 27 państwach członkowskich Unii Europejskiej w ciągu ostatnich czterech dekad.

Według szacunków, średnie roczne szkody gospodarcze spowodowane tylko przez powodzie rzeczne w Europie wynoszą ponad 5 miliardów euro. Roczny koszt szkód wynikających z pożarów szacuje się na około 2 mld euro. Co więcej, dane Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) pokazują tendencje wzrostowe: skorygowane o inflację średnie roczne straty gospodarcze wzrosły z 10 mld euro rocznie (1981-1990) do 14,7 mld euro rocznie (2011-2020).

W samej Europie Środkowo-Wschodniej zagrożenia bezpieczeństwa wynikające ze zmiany klimatu są równie liczne i dotkliwe. Jako przykład można przywołać przerażające obrazy zeszłorocznych powodzi siejących spustoszenie w kilku krajach regionu.

Według raportu Koalicji Klimatycznej, zmianę klimatu należy postrzegać jako proces zagrażający bezpieczeństwu narodowemu, ponieważ przyczynia się ona do powstawania problemów, niepokojów i konfliktów wewnętrznych. Susze, pożary, powodzie i fale upałów to skutki zmiany klimatu, które zagrażają życiu, zdrowiu i dobrobytowi ludzi. Raport wskazuje również inne zagrożenia związane z kryzysem klimatycznym. Należą do nich:

• Spadek produkcji w sektorach energochłonnych i wodochłonnych.
• Wzrost liczby chorób przenoszonych przez kleszcze i pojawienie się wcześniej niewystępujących w kraju wirusów.
• Zmniejszona samowystarczalność żywnościowa z powodu susz i nieurodzaju.
• Zniszczenia infrastruktury wrażliwej na zmiany klimatu;
• Częstsze wyłączenia elektrowni i przerwy w dostawie prądu.
• Ograniczenia w przemieszczaniu się i transporcie towarów.

W Polsce ekstremalne zjawiska pogodowe w latach 2001-2019 przyczyniły się średnio do 6 mld zł bezpośrednich strat rocznie, co daje łącznie 115 mld zł. Co więcej, prognozy Polskiej Izby Ubezpieczeń wskazują, że PKB może spaść o 3-10% z powodu zmiany klimatu do 2050 roku. Ponadto, spalanie paliw kopalnych, będące główną przyczyną kryzysu klimatycznego, prowadzi do poważnego zanieczyszczenia powietrza w Polsce, które według Europejskiej Agencji Środowiska powoduje ponad 40 tys. przedwczesnych zgonów rocznie i przyczynia się do chorób układu oddechowego i sercowo-naczyniowego u wielu milionów pacjentów.
Na Węgrzech w latach 2012-2022 fale upałów spowodowały 8 288 zgonów. W tym samym okresie krajowe firmy ubezpieczeniowe musiały wypłacić 72,407 mld forintów odszkodowań dla ludności z powodu szkód spowodowanych letnimi burzami. Jednocześnie w latach 2011-2021 wypłaciły też 55,478 mld forintów węgierskim producentom upraw. Należy również wziąć pod uwagę szkody przyrodnicze: w latach 2011-2021 na Węgrzech odnotowano łącznie 67 525 pożarów roślinności. Jeśli chodzi o skutki gospodarcze, według raportów ekstremalne zjawiska pogodowe spowodowały średnią stratę PKB w kraju w wysokości 0,5-1% w latach 2005-2014.

W Czechach okres suszy trwający pięć lat w latach 2015-2020 był najgorszym w historii. Miało to znaczący negatywny wpływ na produkcję rolną, a także zdrowie gleby i ekosystemów. Później nastąpił szereg krótszych okresów suszy. Podczas gdy ogólna ilość opadów nie uległa zmianie, średnia temperatura w Czechach wzrosła o 2,3°C od 1960 r., co stanowi prawie dwukrotność globalnej średniej. Zmieniający się klimat jest powiązany ze smutnym stanem większości czeskich lasów, ponieważ cieplejsza i suchsza pogoda osłabia drzewa, a z drugiej strony wspiera cykl życia korników. Pomogło to stworzyć idealne warunki dla rozległego pożaru, który miał miejsce w Czeskiej Szwajcarii w lipcu 2022 roku.

 W połowie września 2024 r. kraje Europy Środkowej doświadczyły wyjątkowo obfitych opadów deszczu, które doprowadziły do rozległych powodzi. Wydarzenie to było związane z niżem Boris, który przyniósł rekordowe czterodniowe opady. Powodzie dotknęły m.in. wiele regionów Słowacji, w tym obszary wokół rzek Kysuca i Myjava, a także części Małych Karpat. Znaczne szkody wystąpiły w kilku miastach, a także w stolicy Bratysławie. World Weather Attribution (WWA) przeanalizowało to wydarzenie i wykazało, że zmiana klimatu wywołana przez człowieka w przybliżeniu podwoiła prawdopodobieństwo wystąpienia takich ekstremalnych opadów deszczu i zwiększyła ich intensywność o około 7%. Oceny tego wpływu dokonano dzięki  połączeniu modeli klimatycznych zdolnych do symulacji intensywnych opadów deszczu na tym obszarze z danymi obserwacyjnymi.

Badania wskazują, że tego typu niekorzystne zdarzenia niosą ze sobą znaczące zagrożenia dla zdrowia ludzkiego i systemów opieki zdrowotnej, gospodarki wodnej, dostaw żywności, przyrody, gospodarki i dostaw energii w całym regionie. W praktyce może to prowadzić do zmniejszenia produkcji rolnej i ograniczenia dostępu do żywności, wzrostu cen energii, obciążenia systemów opieki zdrowotnej i budżetów publicznych poprzez wydatki związane z usuwaniem skutków klęsk żywiołowych oraz nasilenia migracji spowodowanej klimatem w całej Europie.

NATO już dostrzega takie zagrożenia, o czym świadczy przyjęcie Agendy Sojuszu 2021 w sprawie zmiany klimatu i bezpieczeństwa. Jako członkowie NATO, kraje takie jak Czechy, Słowacja, Węgry i Polska nie powinny pozostawać w tyle.

Przygotowanie się na negatywne skutki zmiany klimatu w odpowiednim czasie ma kluczowe znaczenie. Bezpośrednie fizyczne zagrożenia związane z ekstremalnymi warunkami pogodowymi to tylko część wyzwań. Przeciwdziałania skutkom zmiany klimatu oznaczają również zajęcie się bezpieczeństwem krajowym i regionalnym.

Dlatego przywódcy państw Europy Środkowo-Wschodniej i Unii Europejskiej muszą dopilnować, aby działania na rzecz klimatu stanowiły główny filar szerszej agendy bezpieczeństwa. Wzywamy rządy krajowe do przeprowadzenia kompleksowych ocen ryzyka klimatycznego, które w pełni uwzględniają zagrożenia dla bezpieczeństwa, wykorzystując współpracę regionalną i zwalczając dezinformację klimatyczną. Oceny te powinny stanowić podstawę ukierunkowanych strategii adaptacyjnych i planów gotowości na wypadek sytuacji kryzysowych. Zaplanowane środki zapobiegania i gotowości, opracowane w ramach procesów demokratycznych i wdrażane na wszystkich szczeblach zarządzania, są bardziej opłacalne, niż reagowanie na kryzysy po fakcie, kiedy trzeba naprawiać szkody.

Inwestycje w adaptację do zmiany klimatu, produkcję czystej energii i jej bardziej efektywne wykorzystanie, zrównoważone praktyki rolne, bezemisyjny transport zbiorowy i inne ekologiczne innowacje nie stoją w sprzeczności z tradycyjnymi priorytetami bezpieczeństwa, ale stanowią ich integralną część. Postawmy sprawę jasno: zbrojenie bez budowania odporności klimatycznej sprawi, że Europa pozostanie bezbronna na wielu poziomach.

Autorzy:

Koalicja Klimatyczna

Tibor Schaffhauser | Green Policy Center (GPC)

Tomas Jungwirth Brezovsky | Association for International Affairs (AMO)

Veronika Oravcova | Slovak Foreign Policy Association (SFPA)